Krótki pytanie i zagadka: Jak liczyć czas i ruch? Czy logistyka zawsze jest i była zależna od przestrzeni? Wybrane zagadnienia z ewolucji historii transportu: do wykorzystania pary na drogach.
Początki ludzkości, a transfer zasobów
Planeta ziemia szacunkowo liczy sobie 4,6 mld. lat. Natomiast wszystko nagle przyśpieszyło, kiedy 200 tyś. lat temu pojawił się na niej gatunek człowieka współczesnego, zmieniło się tak naprawdę wszystko. My ludzie często niesłusznie przypisujemy sobie omnipotencje, ale za zapominamy, że z tymi zmianami ot taka historia, że nie każda była udana.
Większość prowadzi jednak do trafnych rozwiązań i poprawy życia – przynajmniej w sensie utylitarnym. Przedmiotem tekstu będzie infrastruktura komunikacyjna. Opiszemy niektóre „wynalazki” z dziedziny transportu drogowego, które z perspektywy czasu wywołują uśmiech.
Transport od zawsze wpływał na stopień komunikacji społeczeństw, warunkując ich rozwój, a w przypadku niedostatecznego skomunikowania następowała stagnacja lub nawet recesja.
Tempo rozwoju każdej cywilizacji jest ściśle związane z intensywnością zmian, jakie zachodzą w formach i technikach przemieszczania.
Ponadto w dziejach samego transportu uwidacznia się ścisła korelacja z dziejami cywilizacji. Można tę zależność określić jako nakładanie się na siebie głównych cech danej epoki.
Bo ruch należy najpierw wymyśli, a później zaplanować
Człowiek jest istota aktywną! Nawet śpiąc odbywa nie lada podróże, dlatego musimy przyznać rację pewnemu greckiemu myślicielowi: Heraklitowi z Efezu, który pisząc o naturze rzeczy zakładał ciągłą zmianę i ruch.
Skądinąd jest on powszechnie znany, jako niespokojna dusza, która nie ceniła stałości – stąd do kanonu historiozofii przeszły jego słowa: „do tej samej rzeki dwa razy nie wejdziesz” lub „wszystko płynie”.
Piszemy o nim, gdyż… Ruch odgrywa w naszych sercach i umysłach bardzo ważną rolę, jak widzimy jest tak od bardzo dawna. Ruch. Przemieszczanie się. Transport. Abstrahując od filozofii, wróćmy do początków, czyli czasów, kiedy człowiek (raczej) nie mógł się przemieszczać.
„Bez ryzyka nie ma rozwoju” – powiedział Miłosz Brzeziński
W dawnych czasach, sprzed 15-20 tys. lat i więcej, odbywanie jakiejkolwiek podróży wiązało się z ryzykiem utraty zdrowia lub życia. Świat flory i fauny wyglądał zupełnie inaczej.
Istniało duże prawdopodobieństwo, że opuszczenie swojego miejsca zamieszkania wiązałoby się z utratą zdrowia lub życia. Z tego powodu o żadnych podróżach (pokonywaniu przestrzeni) i transporcie nie mogło być mowy.
W tym kontekście logistykę przestrzeni należy rozumieć nie jako powierzchnię do magazynowania, czy pokonywania, a raczej jako przestrzeń, w której zachodzą procesy logistyczne
„Logistyka nie jest wszystkim, ale wszystko bez logistyki jest niczym” – powiedział
generał Norman Schwarzkopf, dowódca operacji „pustynna burza”
Nomen omen – bez pokonywania przestrzeni nie można odbyć podróży, a tym samym wykonywać usług transportowych. Zatem, w sensie profejsonalnym/logistycznym, należało dostosować łańcuchy dostaw produktów, by były adekwatne do aktualnego sposoby życia.
Od zawsze konieczność determinuje rzeczywistość. Nic jednak nie trwa wiecznie, czas płynie, a warunki się zmieniają. Współczesne zarządzanie dostawami jest procesem wieloaspektowym.
System logistyczny nie zmienia jakościowo produktów, ale zmienia je pod względem czasoprzestrzennym, a zmiany te dokonują się poprzez procesy ruchu i składowania, które wzajemnie się przenikają i zazębiają.
Opierają się one na określonych priorytetach (cechach tego systemu) jakimi są: koszty, terminy dostawy oraz wymagana jakość wyrobu. Efektem tego jest zadowolenie odbiorcy, przejawiające siew chęci dalszych kontaktów z producentem. Dla producenta natomiast priorytetem naczelnym tego systemu jest płynność i ciągłość procesu.
Współcześnie, co dobrze wiemy poziom rozwoju technicznego, w sposób naturalny zezwala na, stosowanie innych rozwiązań i dostosowania naszej organizacji do klienta. Wróćmy jednak do przeszłości.
Historia transportu drogowego – punkty milowe
Trudno wskazać jedno kluczowe dla rozwoju transportu wydarzenie w historii. Najczęściej w literaturze przedmiotu znajdziemy odniesienia do rewolucji przemysłowej z XVIII w., która wywołała transportowe wzmożenie.
To wówczas pojawił się zmechanizowany transport (pierwszy samochód …parowy). Jednak wcześniej wspomnijmy o dwóch innych niebagatelnych wynalazkach.
„Coś mi się wydaje, że koło historii jest zębate i mocno wyszczerbione” – powiedział Janusz Wasylkowski
- Jedni powiedzą, że rozwój transportu wydarzył się wraz z rewolucją neolityczną – czyli zmianą trybu życia człowieka z koczowniczego, na osiadły ok. 10 000 tys. lat p.n. e., zaś inni z przekonaniem wskażą na ok. 3 300 r. p. n. e., kiedy na terenie starożytnej Mezopotamii powstawały pierwsze pojazdy kołowe.
Szczególnie drugi wynalazek był to kamieniem węgielny dla rozwoju szerokorozumianego transportu. Jego początki nie zapowiadały przyszłego sukcesu i kariery. Koło – zostało stworzone do użycia w garncarstwie, a dopiero później stało się jezdnym. Było używane przez Sumerów ok. 4 tys. lat p. n. e.
„Ci, którzy kochają, sami sobie kształtują sny” – powiedział Wergiliusz.
- Sieć komunikacyjna stworzona z rzymskich dróg, która przekraczała 85 tys. km. Początek budowy dróg przez inżynierów rzymskich sięga IV w. p. n. e. – przy czym od III w. p. n. e. powstawały drogi brukowe.
Drogi ułatwiały czynności gospodarskie, handel, przemieszczanie się wojsk, czy umożliwiały szybkie przekazywanie informacji przez „cursus publicus” – zorganizowaną wzdłuż dróg pocztę państwową.
Mimo że trwałość rzymskich dróg jest legendarna, to nie były one budowane wg ściśle określonego schematu. W zasadzie istniały dwie zasady: dostosowanie do panujących w otoczeniu warunków oraz zabezpieczenie konstrukcji przed wodą.
Imperia przychodzą i odchodzą, pozostawiając po sobie mniejsze bądź większe nowinki techniczne. O ile wyżej wymienione drogi przetrwały wieki, to niewiele osób zdaje sobie sprawę ich podniosłego znaczenia dla chwili obecnej.
Dawne linie rzymskich dróg wyznaczają współczesne arterie komunikacyjne, przy czym oczywiście dotyczy to krajów mieszczących się w dawnych granicach Imperium Rzymskiego. A powyższe powoduje, że… parę tysięcy lat temu zostały wyznaczone lądowe arterie logistyczne niewiele się różniące od obecnych tras.
Tylko że… ponadczasowe drogi, szlaki komunikacyjne, wyznaczanie granic od starożytności po współczesność, w kontekście wynalazku koła… wybada bardzo blado.
(…)
Historia samochodu, jako rzeczy cudownie-niepotrzebnej
Kiedy jednak w XIX w. pojawiły się pierwsze automobile, dostępność środków transportu dla każdego stała się faktem, a rozpoczęła nowa era transportu zmechanizowanego.
Zanim nastąpiła tego świadomość należało pokonać trudne początki. Samochody, jako nowinka technologiczna, niestety jak nie przystało na cud techniki nieustannie się psuła. Dodatkowo, hałasujące urządzenia były otoczone równą estymą, co powątpiewaniem i… przezornością.
Wynalazek maszyny parowej z 1763 r. zwiększył przede wszystkim wydajność gospodarczą, jednak… Dał też początek branży motoryzacyjnej!
Przychodzi kura do kury:
– Dzień dobry. Jest mąż?
– Jest, ale jak zwykle grzebie przy samochodzie
- Cugnot Nicolas Joseph (1725-1804), był francuskim inżynierem, który został prekursorem branży motoryzacyjnej. W 1769 r. stworzył – działający – trójkołowy pojazd samobieżny zasilany dużych rozmiarów kotłem parowym, umieszczonym na przodzie pojazdu. Maszyna osiągała prędkość około 5 km/h.
Drągi jej tłoków uruchamiały za pośrednictwem łańcuchów i przekładni zębatej przednie koło wozu. Połączenie masywnego kotła z przednim kierowanym kołem sprawiało, że prowadzenie owego ciągnika wymagało nie lada siły.
Powyższe stało się przyczyną, że w roku 1771 pojazd zderzył się z murem, i jest to pierwszy znany wypadek samochodowy!
Pojazd miał sporo wad. Przeznaczony do przewozu ludzi, zabierał do 4 pasażerów, ale ze względu na swoją dużą wagę był trudny w obsłudze: praktyczny czas jazdy wynosił ok. 10 min. Konieczne było później rozpalanie kotła, co zabierało 15-20 min.
- Bracia Stanley – Francis Edgar Stanley (1849 – 1918) i Freelan Oscar Stanley (1849 – 1940) – również skonstruowali samochód parowy, ale ich wynalazek był przemyślany, znalazł zastosowanie i zyskał popularność.
Dla braci, konstruktorskich samouków, para wciąż mogła być paliwem przyszłości. Musieli tylko opracować, by pojazdy mogły jeździć dłużej, pokonując większe dystanse.
It is worthy of note that nearly all that has been done for the improvement of the steam engine has been accomplished, not by men educated in colleges or technical schools, but by laborers, mechanics, and engine-men – powiedział Francis Edgar Stanley
Ich pierwszy pojazd miał powstać w 1896 r. Zakładali, że będzie ważył 200 kg, ale sama maszyna parowa, skonstruowana przez nieznanego wynajętego „specjalistę” od lokomotyw ważyła ponad 150 kg.
Zdolni bliźniacy – producenci klisz fotograficznych, choć nie mający żadnej wiedzy o konstrukcjach parowych, znaną metodą „prób i błędów” stworzyli sprawny, ważący 49 kg napęd,z czego 14 kg ważyła maszyna parowa a resztę kocioł z zapasem wody. (…).
Bracia Stanley konstruowali i udoskonalali maszyny parowe, które służyły jako wydajne i niezawodne źródło napędu samochodu. Istotnie, to dzięki parze w 1906 roku Fred Marriott przekroczył prędkość 206 km/h bijąc tym samym światowy rekord ustanowiony na pojeździe napędzanym benzyną.
Rok później „zaatakowano” kolejna granicę – 300 km/h. Niestety, parowe „cygaro” podczas próby rozbiło się wyrzucając w powietrze przy prędkości 290 km/h dzielnego kierowcę, który … cudem przeżył i nie odniósł większych obrażeń – opisuje działanie Zbigniew Kluczkowski.
Parowy pojazd braci Stanley zyskał popularność, gdyż przede wszystkim serwis samochodu parowego była łatwiejszy i tańszy, niż w przypadku jego benzynowego odpowiednika. Dzięki zamkniętemu obiegowi pary zużywały mniej wody. Palenisko zasilane było naftą lub olejem napędowym, rozruch następował po kilku sekundach, szybsze niż w samochodach spalinowych było też przyśpieszenie.
It is worthy of note that nearly all that has been done for the improvement of the steam engine has been accomplished, not by men educated in colleges or technical schools, but by laborers, mechanics, and engine-men – powiedział Francis Edgar Stanley
Za produkcje samochodów parowych w latach, 1896-1924, odpowiadała firma: Stanley Motor Carriage Company, a wyprodukowane przez nią samochody zwano: Stanley Steamers.
- Parowozy budzące strach, czyli o historii z przymrużeniem oka
Konserwatywna polityka połączona z ochroną tradycji doprowadziła Wielką Brytanie do uchwalenia prawnych absurdów. Przepisów, które ze współczesnej perspektywy wywołują uśmiech.
Stronnicy i lobbyści podróżowania przez zaprzęgi konne oraz przemysł kolejowy spowodowali uchwalenia aktów prawnych, które wstrzymywały innowacje i hamowały rozwój transportu.
- The Locomotive Act 1861 – pierwsze znane Wielkiej Brytanii prawo ograniczające prędkość dla poruszających się drogą „pojazdów” do: 10mph (16km/h) na terenach wiejskich oraz do 5mph (8km/h) na terenach miejskiej.
Ponadto prawo nakazywało niemożliwego, czyli budowaniu lokomotyw parowych w taki sposób, by co do zasady „konsumowały” własny dym.
- Locomotives on Highways Act 1865 – akt prawny, który przeszedł do historii myśli społeczno-prawnej, jako „ustawa o czerwonej fladze”. Funkcjonował on w latach 1865-1896 i regulowała zasady poruszania się omnibusów parowych.
Jej celem było powstrzymanie rozwoju nowych środków transportu przez zniechęcenie do nich ludzi.
„effectively stopped innovation in powered road transport in Britain for over a quarter of a century” – powiedział jeden z dziennikarzyo tzw. Red Flag Act
Lobby przewozów konnych oraz kolejowe sprawiło, że zostało przyjęte prawo, które… nakazywała, aby z każdym omnibusem parowym podróżowały trzy osoby…
ale jedna z nich miała biec w odległości 60 jardów (ok. 55 m) przed pojazdem, niosąc czerwoną flagę (a w nocy latarnię) i ostrzegać przed zbliżającą się maszyną.
Wprowadzono ograniczenie prędkości do 4 mph na obszarach wiejskich (6km/h) oraz do 2 mph (3 km/h) na terenach miejskich. Kara za przekroczenie prędkości wynosiła 10 funtów.
Podobny pomysł, na dziwne prawo, obowiązywał w latach 1894-1896 w Vermont w Stanach Zjednoczonych. Mężczyzna szedł przed maszyną parową.
W późniejszym czasie były kolejne akty prawne ustalające zachowanie maszyn parowych, zmieniające dozwolone limity prędkości, czy dotyczące innych kwestii. Tak naprawdę jednak pojazdy napędzane parą stanowiły ciekawostkę i były pretekstem do poszukiwania innych rozwiązań.
Ponownie jednak wróćmy do początków wykorzystania pary w komunikacji i… polskiemu śladowi w historii rozwoju motoryzacji.
Polski akcenty w konstruowaniu samochodów parowych
Pojazdy parowe nie były wynalazkiem jedynie: dziwnym i odległym. W Polsce we wsi Biery, w pobliżu współczesnego miasta Bielsko-Biała, urodził genialny wynalazca Józef Bożek (1782-1835).
Pochodził ze Śląska Cieszyńskiego, dlatego Czesi mówią o nim „Czech”, a Polacy „Polak”. Tylko, że z polskością poza posługiwaniem się gwarą cieszyńską niewiele miał wspólnego. Chociaż początkowo uczył się w gimnazjum w polskim Cieszynie, by wyjechać na studia do Brna, a później Pragi.
Najbezpieczniej jest określić pomysłowego inżyniera Ślązakiem i pomysłodawcą wielu wynalazków, wymyślił:
automatyczny warsztat tkacki, łódź parową – 1817, maszynę do szligfowania zwierciadeł, powóz o napędzie parowym – 1815, precyzyjny zegar dla Instytutu Astronomicznego, protezy rąk i nóg, przystrzygarkę do sukna, uczestniczył w powstaniu pierwszej maszyny parowej w Czechach – 1807.
Z powodu swoich odkryć zyskał określenie: „polskiego Stephensona”, „śląskiego Stephensona”, czy „czeskiego Stephensona”, ale kulturowo najbliżej mu było do „austriackiego Stephensona” i kultury niemieckiej. Wyjaśnijmy etymologię tego określenia.
Niestety, jego odkrycia pokryły się w czasie z… wynalazkiem lokomotywy parowej przez Stephensona.
Literatura cytowana:
Artur Białek, Wynalezienie koła – która cywilizacja dokonała odkrycia i co nam to dało?, www.national-geographic.pl/, 7.08.2023, https://www.national-geographic.pl/artykul/wynalezienie-kola-ktora-cywilizacja-dokonala-odkrycia-i-co-nam-to-dalo (dostęp z dn. 12.02.2024 r.).
Cugnot Nicolas Joseph, https://wynalazki.andrej.edu.pl/,28.06.2019, https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazcy/43-c/780-cugnot (dostęp z dn. 13.02.2024 r);
Imperium Romanum, https://imperiumromanum.pl/, (dostęp z dn. 12.02.2024 r.).
„Józef Bożek”, https://cieszynskie.travel/postac/jozef-bozek (dostęp z dn. 14.02.2024 r.).
Kim był Józef Bożek? Dowiedzieli się tego słuchacze październikowego MUR-u, wiadomosci.ox.p/, 11.10.2022, https://wiadomosci.ox.pl/kim-byl-jozef-bozek-dowiedzieli-sie-tego-sluchacze-pazdziernikowego-mur-u,78008 (dostęp z dn. 14.02.2024 r.);
Zbigniew Kluczkowski, Bracia Stanley i parowe cygaro, 27.12.2020, https://www.historiazkolemwtle.cal24.pl/Blog/2015/06/23/bracia-stanley-i-parowe-cygaro/ (dostęp z dn. 13.02.2024 r.).
Emilio Kyprianou, The Red Flag Act, https://law-school.open.ac.uk/, https://law-school.open.ac.uk/blog/red-flag-act (dostęp z dn. 13.02.2024 r.).
Locomotive Act, 1861, https://www.legislation.gov.uk/, https://www.legislation.gov.uk/ukpga/Vict/24-25/70/enacted (dostęp z dn. 13.02.2024 r.).
Pierwszy samochód w Europie powstał na Śląsku Cieszyńskim. Józef Bożek – Zapomniany śląski Stephenson w Muzeum w Rybniku ZDJĘCIA, rybnik.naszemiasto.pl, 14.03.2019, https://rybnik.naszemiasto.pl/pierwszy-samochod-w-europie-powstal-na-slasku-cieszynskim/ar/c13-5036257 (dostęp z dn. 14.02.2024 r.);
Piotr Makowski, Ogień w filozofii Heraklita, Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna, 2012, t. 1, s. 136, https://www.researchgate.net/publication/326724918_Ogien_w_filozofii_Heraklita (dostęp z dn. 12.02.2024).
Rhodri Marsden, Rhodri Marsden’s Interesting Objects: Lord Winchelsea’s red flag,www.independent.co.uk,
Nowicka-Skowron M., Efektywność systemów logistycznych, PWE, Warszawa 2000 r., s. 32, https://dlibra.tu.koszalin.pl/Content/51/2008_WDL.pdf (dostęp z dn. 12.02.2024 r.).
Wiktorowska‑Jasik A., Rozwój transportu drogowego w ujęciu historycznym – najważniejsze osiągnięcia światowej motoryzacji Rozwój transportu drogowego w ujęciu historycznym – najważniejsze osiągnięcia światowej motoryzacji, „Transport, Logistyka, Porty”, 2016, t. 1.
Beata Winiszewska, Prawo czerwonej flagi, portalkomunalny.pl/, https://portalkomunalny.pl/plus/artykul/prawo-czerwonej-flagi/ (dostęp z dn. 9.02.2024);
